छिमेकी फुपुले स्कुल लैजाने समय
मेरो घर नजिकै कामी आरन गाऊँ पहिले र अहिले इन्द्रेणी गाऊँ नाम पाएको गाऊँ मा जुना विश्वकर्मा फुपू हुनुन्थ्यो । जुना विश्वकर्माका आमा र बाबालाई मेरा बाबा आमाले मामा र माइजुको नाता सम्बन्धले बोलाउनुहुन्थ्यो । जुना विश्वकर्माको आमा हाम्रो घरमा असार महिनामा कोदो रोप्न र साउनमा कोदो गोढन आउनुहुन्थ्यो । मसिरमा कोदो काट्न लगाएर मेलापातमा खेताला काम गर्न आउनु हुन्थ्यो । आपसी सम्बन्ध नजिकको थियो । म भर्खर स्कुलमा जाने उमेरमा प्रवेश गरेको थिए । अहिले त जुना विश्वकर्मा फुपूको बाबा आमा मृतकमा परिणत भइसक्नु भएको छ । जुुना विश्वकर्माको समेत साबिकको बागलुङ जिल्लाको पाला गाउँ विकास समितिमा विवाह भएको र छोरीहरू भएको जानकारी थियो । तर वैवाहिक जीवन सफल हुन नसकेको जानकारी प्राप्त गरेको थिए । केही समय माइती गाऊँ इन्द्रेणी गाऊँ मा नै बस्नु हुन्थ्यो । तर फेरी दोस्रो पटक विवाह गर्नु भएको छ रे भनेर पछिल्लो अपडेट पाएको छु । तर लामो समय नै भएको छ कि उहाँसँग प्रत्यक्ष भेटघाट र कुराकानी नभएको पनि । मलाई अहिले उहाँसँग भेटघाट गरेर अझै गहिरोसँग विगतका सङ्घर्षका कहानीहरू बारेमा जानकारी लिन इच्छा रहेको छ । भुइमान्छेहरु मध्येको अन्तरवार्ता गर्ने योजना बनाएर नलेखिएका कथाहरू, छायामा परेको उपन्यासका पात्रहरू, यात्राका अनुभूतिहरू, सस्मरणहरुका पात्रहरू बारेमा दस्तावेजीकरण अभिलेख गर्ने सोच बनेको वर्तमानको अवस्थामा छ ।
जुना विश्वकर्मा फुपुसँगको सम्बन्ध मेरा बाल्यकालमा भएको हो । म घरबाट सुरुवातका दिनमा विद्यालय जान सरासर नमान्ने खालको स्वभावको थिए । आमा बाबाले भैरव माध्यमिक विद्यालयको पुरानो भवनमा लैजाने तर म कक्षाकोठामा बसेर पढ्न मान्दैनथे ।
फेरी आमाको साथमा रुद्धै फर्कने काममा रुद्धै कक्षा कोठामा नबस्ने विद्यार्थीहरूमा हुन्थे । म स्कुल जाने छिमेकी साथीहरूसँग हिमचिम भइसकेको थिएन । मेरी आमाले मलाई स्कुल पठाउनको लागि नयाँ र नौलो तरिकाको खोजीमा हुनुन्थ्यो । घरमा जुना विश्वकर्माको आमा आएको समयमा छोरा याम बहादुर थापा मगर स्कुल नगएकोले सताएको छ भन्दै दुखको वेदना पोख्नु हुन्थ्यो । त्यही समयमा हाम्रो छोरी जुना विश्वकर्माले बाबुलाई स्कुलसँगै लैजाने र ल्याउने गर्लानी भन्दै आमासँग छलफल र कुराकानी भएको थियो । जुना फुपुले मैले भन्दा माथिल्लो कक्षा पढ्नु हुन्थ्यो । चाडै विवाह गरेका कारण उच्च शिक्षा हासिल गर्नुभएन । सुरुका दिनमा मैले सहजै मानिन । आमाले आलु, मकै, पिठो खाजा बनाएर दिउँसो खानाको लागि जुना विश्वकर्मा फुपुलाई दिनुहुन्थ्यो । मलाई फकाएर लैजान सिपालु कला जुना विश्वकर्मा फुपुमा थियो । म सुरुका दिनमा जुना फुपुको माथिल्लो कक्षामा उहाँसँगै बस्थे । जुना फुपुको भदै मुकेश सोनी ( साबिकको नाम छविलाल विश्वकर्मा ) ले मसँगै कक्षाको साथी भएकोले कक्षाकोठामा सँगै बसेर पढ्न मलाई बिस्तारै बिस्तारै सजिलो भएको थियो । तर केही दिन पछि म आफ्नै एक कक्षामा साथीहरूसँग बस्ने र कक्षा समाप्त भए पनि जुना फुपुको पछि लागेर घर फर्कने क्रममा म एक्लै आफ्नो घरमा जाँदैनथे । म पनि पछि पछि जुना विश्वकर्माको इन्द्रेणी गाउँको घरमा जान्थे । फुपुको घरमा तयारी भएको खाजा समेत खान दिए पछि खान्थे । मलाई भोकमा भोजनको खाँचो जस्तो थियो । हाम्रो गाऊँ समाजमा दलित विश्वकर्माको घरमा खाना खानु हुँदैन । पानी नचल्ने जातको खादा देउता रिसाउँछन् भन्ने ज्ञान ममा धेरै पछि थाहा भयो ।
मलाई जुना फुपु घरमा छोड्न आउँदा आमाले सोध्नुहुन्थ्यो कि भोक लाग्यो होला भनेर । सुरुका दिनमा जुना फुपुले खाजा खान दिएको बारेमा ढाँट्नु हुन्थ्यो तर पछिल्ला दिनमा ढाँट्न छाड्नु भयो । जुना फुपुले आफ्नै घरमा आमाले बनाएर राखिएको खाजा खाएर आएको बताउन थाल्नु भयो । घरबाट लगेको खाजा खाई सकेर थप खाजा खाने भोक जागी सकेको अवस्था हुन्थ्यो । सुरुका विद्यालयमा जान मलाई नौला मान्छेसँग हिमचिम हुन समय लाग्ने गर्दथ्यो । शिक्षकहरूले फकाए पनि मेरो बालापनको भावना जित्ने गरी फकाउने क्षमता विद्यालयका शिक्षकहरू भन्दा जुना फुुपुले भन्दा अरूले सुरुका दिनमा गर्न सकेन । जुना विश्वकर्मा फुपुले फकाउने कलाले स्कुल प्रतिको मोह जगाएर मलाई विद्यालय प्रतिको अगाढ माया बसाउनमा अथक प्रयास गरेका कारण मैले आफ्ना साना भाइ बैनीहरूलाई स्कुलमा लैजानका लागि नेतृत्व गरेको थिए ।
दलितको घरमा खान नहुने र पानी छोइएमा नचल्ने भन्ने हिन्दु धर्म संस्कार र प्रथा बमोजिम अज्ञानताको समयमा मैले खाना खाएको थिए । तर हाम्रो समाज अहिले पनि दलितहरूको विवाह भोज, ब्रर्तवन्ध, मृत्यु संस्कारमा मलामी जाने र सहभागी हुने प्रचलनमा अग्रगामी विचार आई कार्यान्वयन नभएको अवस्था छ । औपचारिक कार्यक्रममा बल्ल बल्ल सहभागी गराए पनि अन्धविश्वास,कुप्रथा र कुचलन तोड्नका लागि नसकेको सामाजिक क्रान्ति बाँकी नै छ जस्तो लागेको छ । मलाई जुनु विश्वकर्मा फुपुले सानो छँदा विद्यालयमा नियमित जानको लागि गरेको उत्प्रेरणामूलक कार्यलाई अहिलेको दिनसम्म ल्याउनमा खुड्किलोको काम गर्नु भएकोमा सलाम गर्न चाहन्छु । त्यसपछिका दिनहरूमा थुप्रै साथीहरू, थुप्रै शिक्षकहरू, अभिभावकहरू, राजनीतिक नेताहरू, साहित्यकारहरू, पत्रकार, प्रशासकहरूको सामीप्यमा रही अनुभव, शिक्षा, निर्देशन लिएको अवस्था छ । ती प्रशासकहरूका अनुभवका टिपन टापनका भावनाहरू आगामी दिनमा लिपिबद्ध गर्दै जाने कार्यक्रम रहेको योजना सुनाउन चाहन्छु ।
नबुझ्दैको राजनीति आन्दोलनको सम्झना
भकुण्डे गाऊँ रमणीय र हिमशृङखला अवलोकनका लागि राम्रो गाउँ मानिन्छ । बागलुङ जिल्लाको लामो समय सभापति हुनु भएका स्वर्गीय रणसिङ थापा मगरले नेतृत्व गरेको भकुण्डे गाऊँ हो । पछिल्लो समयमा संविधान सभा सदस्य तथा सांसद नर बहादुर थापा मगरले नेतृत्व गरेका थिए । स्थानीय तह देखि जिल्ला तह हुँदै केन्द्रीय तहसम्मको राजनीतिक नेतृत्व सम्हाल्नका लागि विचार विमर्श र दीर्घकालीन सोच बनाउनु पर्ने टड्कारो आवश्यकता देखा परेको छ । समयको माग अनुसारको राजनीतिक नेतृत्वको महसुस मैले गरेको छु । भकुण्डेमा नेकपा एमालेको वर्चस्व कायम भई वि.स.२०४९ सालको स्थानीय चुनावमा शतप्रतिशत जनप्रतिनिधि भएको गाउँ विकास समितिमा पर्दथ्यो । त्यस समयमा म कक्षा छ, सातमा अध्ययन गर्दथे । हाम्रो विद्यालयमा समय समयमा आम सभा, भेला, बैठक, सम्मेलन हुने गर्दथे । स्वर्गीय सांसद गोविन्द अधिकारी समय समयमा आउनु हुन्थ्यो । साथै पछि विष्णु भण्डारी धम्जाका, राजेन्द्र बहादुर खड्का तित्याङका, टोप बहादुर खड्का सिगानाका लगायतको नेताहरू आउन थालेका थिए । गाउँका मानिसहरू चौर भरि थुप्रिएका हुन्थे । उकालोमा हिँडेर आएकोले पसिनै पसिना भएका काला रङ्गका स्वर्गीय गोविन्द अधिकारीले सबै उपस्थित जनसमुदायहरूलाई नमस्कार पालैपालो गर्दै साल सलामको अभिवादन सहित हात मिलाउने गर्नुहुन्थ्यो । अहिले जस्तो मोबाइल मार्फत फोटो खिच्ने काम हुन्थेन । कोदाक वाला क्यामेराले कसैले फोटो समेत खिच्थे । आम जनताको जीवनशैली परिवर्तन गर्ने साम्यवाद,जनवाद, समाजवाद र माओ विचाराहरु ल्याउने जस्ता क्रान्तिकारी भाषण दिन्थे । कहिले काहीँ रात्रिको समयमा प्रशिक्षण कार्यक्रम समेत हुन्थ्यो । पोस्टर, पर्चा, पम्प लेट कार्यक्रमहरूमा बाँड्ने काम गर्दथे । चोक चोक , चौतारा, पसल पसलमा पोस्टर, पर्चा टाँस्ने काम म लगायतका साथीहरू रमाई रमाई गर्दथ्यौ । पर्चामा लेखिएका विषयवस्तुहरू सुरु देखि अन्तसम्म अध्ययन गर्ने निर्देशन अभिभावक स्थानीय नेताहरूबाट हुन्थ्यो । गाऊँ भरीका युवाहरू जम्मा भएर एक एक लाइन लगाएर युवा मार्च पास गर्ने लाइन अत्यन्तै लामो हुन्थ्यो । भकुण्डे गाऊँ भरिका युवाहरू जम्मा हुँदा झन्डै चार सय भन्दा बढी हुन्थे । खाजा र चिया समेत सामूहिक रूपमा मेसमा व्यवस्था गरेका हुन्थे । ठुलो आवाज आउने ढ्वाङ बोकेर हिडनु पर्ने हुन्थ्यो । मलाई माइक्रोफोनमा बोल्न नदिने तर ब्याट्री राख्ने गह्रुँगो बक्स सानो केटा भएकोले बोकाउँथे । मलाई बोक्न गाह्रो हुन्थ्यो । कहिले माइकिङ गर्दै अभ्रर्कको जुगे ढुुगासम्म जाने कहिले बालौटेको डाँडासम्म त कहिले सौरेको फलाटे डाँडामा गएर ठुलो स्वरमा लगाएर रायडाँडा, दमेक सुन्तलाचौर, पैयुँपाटाको घडेरी जस्ता बस्तीहरूमा सूचना सहित प्रचार प्रसार गर्दथ्यौ । ब्याट्री सकिएपछि फेर्नका लागि छुट्टै ब्याट्री समेत कहिले काहीँ लिएर हिडने गरिन्थ्यो । माइकिङ गर्दै फर्केर आउँदा टाँसिएका पोस्टर, पर्चा च्यातिएको समेत पाइन्थ्यो । कसले किन च्यात्यो भनेर हामी फर्केर आएपछि समीक्षा स्वरूप प्रतिवेदन गर्दथ्यौ । घरको धुरीमा माइक राखेर जनवादी गीतहरू गाउँ भरिका मानिसहरूलाई सुनाउने साथै जननेता स्वर्गीय मदन भण्डारीको रेकर्ड गरेको भाषण ठुलो आवाजमा सुनाउने काम शनिवारको दिनमा गर्दथे । हामी केटा केटीहरू जम्मा मानेर रमाइलो मान्थ्यौ । ठिक र बेठिक के हो भन्ने बारेमा विश्लेषण गर्ने क्षमता र बुद्धि विकास नभएको अवस्था थियो । पार्टीलाई लेवी उठाउने, चन्दा सहयोग माग गर्ने, सहयोग रसिद वितरण हुने गर्दथे । तर मलाई गहिरोसँग बोध हुँदैनथ्यो । अमलाचौरमा नेकपा एमालेको कार्यक्रम हुँदा भकुण्डेका युवा लाल सेनाहरू मार्चपास गर्दै खसीको मासु र रक्सी खान पाइने लोभमा पटक पटक युवाहरू जान्थे । लडाकु युवाहरू भिडन्त समेत हुने सम्भावनालाई मध्यनजर राखेर तगडा युवाहरू जम्मा भएर जान्थे । मलाई घरमा आमा बाबाले सहभागी हुन नदिएका कारण म अमलाचौरमा भकुण्डेका लालसेनामा सहभागी हुन सकिन । युवा साथीहरूका लागि तेक्वान्दो खेलको प्रशिक्षण, बक्सिङ खेलको प्रशिक्षण समेत सञ्चालन हुने गर्दथे । बागलुङ बजारको धौलागिरि मञ्चमा बृहत् धौलागिरि अञ्चल स्तरीय आमसभामा सहभागी हुनका लागि मार्चपास गर्ने युवा दस्ताको दुई महिना भन्दा बढी लामो प्रशिक्षण सयौँ युवाहरूलाई प्रशिक्षण भएको थियो ।
भकुण्डेका युवाहरू स्वयंसेवक रूपमा बागलुङ बजार देखि सिमेन्ट, बालुवा, चामल, छड लगायतका सामानहरू ढुवानी गरेर सामूहिक कोष खडा गर्दथे । भलिबल प्रतियोगितामा एमाले पार्टीको भातृ सङ्गठनको तर्फबाट खेल्न जान्थे । रेश गाऊँ, दमेक, कुश्मीशेरा जैमिनी मेला, चैत्रे दशै मेला लगायतका स्थानहरूमा सहभागी हुन्थे । युवाहरूलाई अध्ययनशील र पठनशील बनाउनका लागि ज्ञान ज्योति पुस्तकालय इन्द्रेणी टोलमा सञ्चालन गरेका थिए । बालबालिकाहरूका लागि अध्ययन सामाग्री कम मात्रामा भएकोले मैले खासै पुस्तकहरू अध्ययन गरिन । तर गाउँका युवाहरूले बढी मात्रामा मार्क्सवादी चिन्तन, माओ सेतुङ, रुसी साहित्यका किताबहरू बढी मात्रामा पुस्तकालयमा अध्ययनका लागि उपलब्ध थिए । धेरै पछि मात्रा मलाई व्यक्तिगत जीवनमा पुस्तकालयको महत्त्व अवगत भयो ।
तिजको सन्दर्भमा भलिबल, तिज गीत प्रतियोगितामूलक कार्यक्रम मेला, दशैको समयमा नाटक देखाउने, तिहारमा भैलो खेल्ने चलनमा सबै पार्टीका गतिविधिहरूमा जोडिएको हुन्थ्यो । दशैको समयमा देखाएको नाटक चोर नानी उपन्यास लेखक मोदनाथ पश्रितको नाटकको प्रस्तुतिले जीवन्त रूपमा समुदायको मन जितेको हुन्थ्यो । टोल टोलमा पार्टीका झन्डाहरू फरफराइ रहेको हुन्थ्यो । गीत सङ्गीतमा रुचि राख्ने युवा युवतीहरू मस्तै अभ्यासमा नै व्यस्त हुन्थे । कुनै कुनै साथीहरूलाई त औपचारिक शिक्षाका किताब,कापीहरू भन्दा बढी मात्रामा अनौपचारिक खालका दर्शन, साहित्य, उपन्यास लगायत मार्क्सवाद, लेनिनवादी र माओ विचारधाराका किताबहरू अधिक मात्रामा अध्ययन गर्दथे । बाह्रय किताब पढ्ने ती साथीहरू राजनीतिक यात्रालाई भविष्यमा उच्च स्तरको पदमा आसीन हुन नसक्दा अहिलेको समयमा औपचारिक शिक्षालाई जोड दिएको भएमा हुन्थ्यो कि भन्ने भावना कहिले काहीँ व्यक्त गर्नुहुन्छ ।
अन्तमा मेरो बाल्यकालमा भएका गाउँका राजनीतिक क्रियाकलापहरू सानो लेखमा समेट्न सकिन । आगामी दिनमा फेरी टिपन टापन गरेर शिक्षामूलक तरिकाले प्रस्तुत गर्ने छु । कोही दुबिधामा परेका विषयमा पाका मानिसहरूसँग छलफल र जानकारी लिएर थप अर्को आलेख तयार गर्ने छु । बैठक,सभा, सम्मेलन हुने कार्यक्रममा मानिसहरूको जमघट अहिलेको डिजिटल प्रविधिको जमानामा कम हुँदै गएको आभास मिलेको छ ।(याम बहादुर थापा मगर :बागलुङ नगरपालिका वडा नं. १० भकुण्डे, धौलेचउर, बागलुङ)
